Dwutlenek azotu jest silnym środkiem utleniającym. Liczne pierwiastki, jak potas, fosfor, węgiel, siarka, palą się w nim podobnie jak w czystym tlenie. Mieszanina dwutlenku azotu i dwusiarczku węgla, CS-2, przez odpowiednie zapalenie może być doprowadzona do silnego wybuchu. Wodór wobec platyny lub rozdrobnionego niklu redukuje N02 na wodę i amoniak. W wodzie dwutlenek azotu rozpuszcza się, tworząc kwas azotowy i azotawy ten drugi reaguje dalej w myśl równania: – 3I1NO, = HNOa + HaO + 2NO.

Podczas działania białego fosforu na ogrzane roztwory silnych zasad powstaje obok fosforiaku odpowiednia sól kwasu podfosforawego (por. § 191). Sam kwas można wytworzyć w reakcji podwójnej wymiany pomiędzy jego solą barową a obliczoną ilością kwasu siarkowego: BatHgPOj), + H2S04 = BaS04 + 2H3POa, Ca(H2P02)2+ H.A<>4 = Ca0aO4 -i- 2H3P03-

Kwas podsiarkowy, H2S2OG, zwany dawniej kwasem dwutio- nowym, zawiera siarkę w pośrednim stopniu utlenienia pomiędzy kwasem siarkawym a siarkowym. Jest znany jedynie w roztworach wodnych oraz pod postacią soli: podsiarczanów (dwutionianów). Sole te otrzymać można przez działanie na kwas siarkawy niezbyt silnymi środkami utleniającymi, jak tlenkiem żelazowym, kobaltowym lub najlepiej dwutlenkiem manganu: – 2SOa + MnOa = MnS20„.

Fosfor należy do pierwiastków dość pospolitych i tworzy około 0,12% skorupy ziemskiej, zajmując wśród innych pierwiastków 12 miejsce (tabl. 1, § 6). W stanie naturalnym spotyka się go wyłącznie w postaci związków tlenowych, wywodzących się od pięciotlenku fosforu. Pierwotnym minerałem fosforowym, występującym w niewielkich ilościach niemal we wszystkich skałach wybuchowych, rzadko jednak tworzącym bogatsze złoża, jest apatyt, 3Ca,i(P04)2 Ca(F,Cl)2- Przez wietrzenie tego minerału powstaje fosforan trójwapniowy, CaPO, znajdujący się zawsze w niewielkich ilościach w glebie, skąd pobie- – rają fosfor rośliny, stanowi on bowiem niezbędny składnik wszystkich organizmów żywych. Rośliny gromadzą go głównie w ziarnach i owocach. Gdy np. sucha substancja słomy pszennej zawiera około 0,28% fosforu, to w ziarnach pszenicy zawartość jego dochodzi do 0,95%. Organizm ludzki oraz wyższych kręgowców gromadzi znaczne ilości fosforu, przede wszystkim w kościach. Masa kostna zawiera do 66% fosforanu trójwapniowego. Poza tym fosfor wchodzi w skład proto- plazmy, zwłaszcza jąder komórkowych, a także tkanki nerwowej i mózgowej. Fosfor znajduje się tam głównie w postaci złożonych związków organicznych, lecytyn, zawierających w swym składzie chemicznie związany kwas fosforowy. Stosunkowo bogate w fosfor są też odchody wyższych zwierząt i ptaków. W miejscach, gdzie nagromadzają się duże ilości tych odchodów, jak np. na skałach nadmorskich w niektórych okolicach wybrzeża peruwiańskiego, zawarta w nich substancja organiczna ulega rozkładowi, przez co wzrasta zawartość fosforanu.

Arsenowodór, ciężar cząst. 77,93, powstaje przez działanie wodoru atomowego na związki arsenu w kwaśnym roztworze, jako gaz bezbarwny, silnie trujący, o niemiłym zapachu, przypominającym czosnek. W większych ilościach otrzymać go można działając kwasami na niektóre arsenki, np. na arsenek cynkowy, Zn3As2- Arsenowodór ma względem powietrza gęstość 2,70, skrapla się w — 55°C i zestala w — 114°C. W wodzie rozpuszcza się niezbyt obficie, nie tworzy też ani z wodą, ani z kwasami związków odpowiadających związkom amonowym lub fosfo- nowym. Jako związek wybitnie endotermiczny (Ciepło tworzenia wynosi —43,8 kcal/g-cz.) jest znacznie mniej trwały od amoniaku i fos- foriaku i po ogrzaniu łatwo rozkłada się na składniki. Zapalony w powietrzu spala się płomieniem płowoniebieskim, tworząc trójtlenek arsenu i parę wodną. Gdy do płomienia wprowadzi się chłodny przedmiot, np. parowniczkę porcelanową, z tlenem łączy sie tylko wodór, arsen zaś osadza się na parownicy w postaci czarnego nalotu o połysku metalicznym („lustro arsenowe”). Podobne lustro tworzy się także przez rozkład termiczny antymonowodoru (§ 207). Różni się ono jednak od lustra arsenowego tym, że jest znacznie mniej lotne.

Bromowodór może być zasadniczo otrzymywany takimi samymi metodami jak chlorowodór, tj. przez syntezę z pierwiastków lub też przez działanie kwasu siarkowego na bromki. Synteza z pierwiastków odbywa się w obecności rozdrobnionego węgla aktywnego (§ 217) jako katalizatora. Druga metoda w zastosowaniu do bromowodoru jest niepraktyczna, gdyż powstający w reakcji HBr zostaje przez stężony kwas siarkowy częściowo utleniony na wolny brom, który zanieczyszcza wydzielający się bromowodór, zabarwiając go na brunatno.

Z powodu obecności samozapalnego fosforowodoru ciekłego w fosfo- riaku otrzymanym jedną z dwu pierwszych spośród podanych wyżej metod, również i surowy fosforiak zapala się samorzutnie na powietrzu już w zwykłej temperaturze. Przepuszczając go przez alkohol lub też oziębiając lodem można usunąć zeń fosforowodór ciekły, a tym samym pozbawić go samozapalności w zwykłej temperaturze.

Najprostszym węglowodorem jest metan, CH/„ ciężar cząst. 16,04. Tworzy się on podczas rozkładu błonnika (celulozy) bez dostępu powietrza. Dlatego spotyka się go w pokładach węgla kamiennego, zwłaszcza chudego („gaz kopalniany”). Czasem nagromadzony w głębi ziemi metan zmieszany z innymi gazami wydostaje się przez szpary skorupy ziemskiej na powierzchnię, tworząc samodzielne źródła gazu ziemnego (Stany Zjednoczone, Baku, Borysław). Również i tzw. gaz błotny, wydzielający się na mokradłach jako produkt rozpadu gnilnego szczątków roślinnych, składa się w przeważnej części z metanu. Znaczne ilości tego węglowodoru zawarte są w gazie świetlnym, powstającym podczas destylacji rozkładowej węgla.

Ciężar cząst. 46,008 (92,016), tt. = -11,2°C, tw. = -żl.lSC, dco“ = 1,493 g/cm3. Dwutlenek azotu powstaje przez połączenie tlenku azotu z tlenem w niezbyt wysokich temperaturach. Występuje on również obok tlenku (NO) wśród produktów katalitycznego spalania amoniaku:

Kwas nadtlenodwusiarkowy (nadsiarkowy), H2S2OS i nad- tlenodwusiarczany (nadsiarczany). Podczas elektrolizy stężonych roztworów (40—50°/o) kwasu siarkowego w niskiej temperaturze pomiędzy elektrodami platynowymi przy odpowiednio dużej gęstości prądu na anodzie można otrzymać kwas nadtlenodwusiarkowy o wzorze HoSOg, zwany zwykle kwasem nadsiarkowym. Sole jego, nadtlenodwusiarczany (nadsiarczany), zwłaszcza dobrze krystalizujące sole potasową i amonową, otrzymuje się przez elektrolizę roztworów wodorosiarczanów w analogicznych warunkach. Mechanizm powstawania tych związków można sobie wyjaśnić przyjmując, że dwa aniony SO-, tracąc na anodzie po jednym elektronie, łączą się ze sobą na anion nadtlenodwusiarczanowy:

W przyrodzie spotyka się dwa związki arsenu z siarką są to minerały: realgar, As4S4, i aurypigment, As2S3. Sztucznie wytworzono ponadto As4S3 i AS2S5. Wszystkie one mogą być otrzymane przez stapia – nie pierwiastków w odpowiednim stosunku, dwa najwyższe zaś również i na drodze mokrej.

Pod względem rozpowszechnienia w przyrodzie (0,087%) węgiel stoi wśród innych pierwiastków na trzynastym miejscu (por. tabl. 1, § 6). Największe ilości występują w postaci soli kwasu węglowego, zwanych węglanami przede wszystkim węglanu wapniowego, CaCC>3, który bądź to sam, bądź w połączeniu z węglanem magnezowym tworzy w niektórych krajach cale pasma górskie (por § 293). Z innych węglanów bardzo rozpowszechniony jest węglan żelazawy, FeCC>3, który pod nazwą syderytu stanowi cenną rudę żelazną.

Wszystkie wymienione kwasy składają się z tych samych pierwiastków, lecz w różnym stosunku ilościowym. Sprawa ma się podobnie z kwasami tlenowymi wieiu pierwiastków. Dla rozróżnienia takich kwasów za pomocą odpowiednich nazw stosuje się pewne ogólne zasady słownictwa.

Przez ogrzewanie bez dostępu powietrza do 260°C fosfor biały przechodzi w inną odmianę, tzw. fosfor czerwony, tworzący masę bezpostaciową barwy ceglastoczerwonej. Odmiana ta jako bardziej trwała tworzy się też w zwykłej temperaturze z białego fosforu, który podczas dłuższego przechowywania zabarwia się wskutek tego na kolor żółtawy. Spotykany w handlu fosfor czerwony, pominąwszy już obecne w nim prawie zawsze produkty utlenienia, nie jest substancją jednolitą. Główny składnik stanowi tzw. fosfor fioletowy, otrzymany w stanie czystym przez Hittorfa drogą krystalizacji ze stopionego ołowiu w postaci kryształów fiołkowoczerwonych układu jedno- skośnego o gęstości większej niż fosforu białego (2,36 g/cm3 wobec 1,82 g/’cm3). Poza tym fosfor fioletowy różni się od białego znacznie wyższą temperaturą topnienia (590°C pod ciśnieniem 43 at.), nierozpusz- czalnością w PBr3 i CS2 oraz znacznie wyższą temperaturą zapłonu (około 440°C) i w ogóle zmniejszoną aktywnością chemiczną, Z tego też powodu fosfor fioletowy, a także handlowy fosfor czerwony jest zupełnie nietrujący. Ten ostatni stanowi zapewne mieszaninę odmiany fioletowej ze stałym, bezpostaciowym roztworem tejże w odmianie białej.