Chlorowodór jest to gaz bezbarwny o ostrym, przenikliwym zapachu. Jest nieznacznie tylko cięższy od powietrza (gęstość względem powietrza wynosi około 1,27), co prowadzi do ciężaru cząsteczkowego około 36,5 i do wzoru HC1. W zwykłej temperaturze chlorowodór daje się skroplić samym tylko ciśnieniem na ciecz bezbarwną, nieco cięższą od wody (d = 1,187 g/cm3), wrzącą pod normalnym ciśnieniem w —85°C. Ani w stanie gazowym, ani jako ciecz chlorowodór prądu elektrycznego nie przewodzi. Ponieważ powłoka elektronowa chloru w cząsteczce HC1 ulega deformacji w daleko większym stopniu niż powłoka fluoru w cząsteczce HF, moment dipolowy cząsteczki HC1 jest znacznie mniejszy. Wobec tego skłonność do asocjacji u HC1 jest bardzo nieznaczna i występuje tylko w stanie ciekłym.

Kwas ortofosforowy, H3POi? ciężar cząst. 98,00. Przez połączenie pięciotlenku fosforu z wodą powstaje zrazu kwas metafosforowy, uboższy w wodę. Kwas ten powoli, szybciej po zagotowaniu, przyłącza w roztworze wodę, przechodząc w kwas orto. W technice otrzymuje się zwykle kwas ortofosforowy przez działanie średnio stężonym kwasem siarkowym na fosforyty, zawierające jako główny składnik ortofosforan wapniowy, i odsączenie wydzielonego trudno rozpuszczalnego siarczanu wapniowego: Ca3{POj)2 + 3 H2S04 = 3 CaS04 -f 2 H3P04.

Podczas działania chlorem na SbCl3, rozpuszczony w kwasie solnym, roztwór przybiera przejściowo zabarwienie ciemnobrunatne, prawdopodobnie na skutek tworzenia się czterochlorku antymonu w myśl równań: SbClg + Cl2 = SbCl5 i SbCl3 + SbCl6 2 SbCl4.

Siarkowodór dość dobrze rozpuszcza się w wodzie. Jedna objętość wody w 0°C rozpuszcza 4,65 objętości gazu, a w 20°C — 2,61 objętoś ci. Otrzymany roztwór, tzw. woda siarkowodorowa, wykazuje odczyn słabo kwaśny, co dowodzi, że siarkowodór w roztworze ulega dysocjacji z wytworzeniem jonów wodorowych (kwas siarkowodorowy). Rozpad na jony zachodzi jednakże w stopniu bardzo nieznacznym: kwas siarkowodorowy jest kwasem słabym, przy tym dwuzasadowym. Rozpad jego na jony następuje w dwóch stadiach, W pierwszym stadium cząsteczka H2S odszczepia jeden tylko jon wodorowy: H2SH+ + HS , (III) w dalszym zaś ciągu jon HS— ulega dysocjacji w myśl równania: HS‘H+ + S3-. (IV)

Ciężar cząst. 44,016, tt. = —102,4°C, tw. = —89,5°C, t.kryt. = + 36,5°C, dc = = 1,2257 g/cm3, D60 = 1,9804 g 'l. Otrzymywanie. Związek ten powstaje przez redukcję wyższych tlenków azotu metalicznym cynkiem, chlorkiem cynawym, SnCl2, i in. Najwygodniej otrzymać go w laboratorium przez ostrożne ogrzewanie suchego azotanu amonowego: NH4N03 = N20 + 2H20 + 30 kcal.

Szczególnie uderzającą własnością amoniaku jest jego niezwykle wielka rozpuszczalność w wodzie, tym większa, im niższa jest temperatura. W 0°C jedna objętość wody rozpuszcza 1176 objętości gazu, w 20°C — 702 objętości przez ogrzanie zaś do temperatury wrzenia można odpędzić z wody praktycznie cały amoniak. Łatwość, z jaką amo- ninak rozpuszcza się wodzie, można zademonstrować za pomocą prostego doświadczenia, opisanego w § 122 (rys. 87).

W zwykłej temperaturze chloran potasowy, podobnie jak inne chlorany, jest zupełnie trwały. Ogrzany nieco powyżej temperatury top nienia (356°C), rozkłada się na chlorek i nadchloran: i KC1Q3 — KOI -f 3 KCIO,.

Sole kwasu tiosiarkowego, zwane tiosiarczanami, można otrzymać przez gotowanie roztworów siarczynów z drobno sproszkowaną siarką: SO| +8 = 8203-. Powstają one również przez utlenianie wielosiarczków tlenem z powietrza. W ten sposób otrzymuje się np. tiosiarczan wapniowy z siarczku wapniowego, który stanowił produkt odpadkowy w otrzymywaniu sody metodą Leblanca (§ 308) i podczas leżenia przez dłuższy czas na powietrzu utleniał się początkowo na dwusiarczek, a potem na tiosiarczan: – 4CaS + 2HgO + Oa = 2Ca(OH)2 + 2CaS2, – 2CaS2 + 302 = 2CaS2Os.

Halogeny tworzą z azotem kilka typów związków. Jedne z nich, o wzorze ogólnym N2X, wywodzą się od kwasu azotowodorowego i podobnie jak on są substancjami silnie wybuchowymi. Drugie, o wzorze NX3, można uważać za pochodne amoniaku, w którym atomy wodoru zostały zastąpione przez halogen. Dla fluoru i chloru znane są też nietrwałe związki typu NH2X (halogenoaminy) i NHX2 (dwuhalogenoaminy). Wreszcie fluor tworzy dwa niższe fluorki, N2F/t i N2F2.

Tellur został wykryty przez Reichensteina (1782) i zbadany dokładniej przez Klaprot-ha, który uznał go za odrębny pierwiastek i nadał mu też nazwę pochodzącą od słowa tellus (ziemia). Tellur spotyka się bądź w stanie rodzimym, najczęściej obok złota i srebra, bądź też w postaci związków z tymi metalami (a także z miedzią i rtęcią). Samoistne minerały tellurowe spotyka się w ogóle częściej niż selenowe. Znacznie rzadziej natomiast tellur towarzyszy siarce i jej związkom (m.in. siarka japońska zawiera 0,11 °/o Te obok 0,06 °/o Se). Toteż pod względem ilości ogólnej tellur znacznie ustępuje selenowi.

W ten sposób powstały pokłady tzw. guano, które służy.jako doskonały nawóz fosforowy, zawierający ponadto znaczne ilości związanego azotu. Pochodzenia organicznego jest też większość eksploatowanych obecnie złóż fosforytów na półwyspie Kola (ZSRR), w Afryce północnej (Marokko, Algier) oraz na Florydzie (USA). Jako najważniejszy składnik zawierają one fosforan trójwapniowy. W sposób podobny jak guano ' powstały i tzw. koprolity, będące zmineralizowanymi odchodami jaszczurów, żyjących w dawniejszych epokach geologicznych. Do minerałów fosforowych należy też fosforan żelazawy, FeaiPO/J 8H2O (wiwianit, ziemia niebieska).

Chlorowodór występuje w stanie gazowym w wyziewach niektórych wulkanów. Spotyka się go również w ilości około 0,3a/c w soku żołądkowym, gdzie odgrywa dużą rolę w pierwszym stadium procesu trawienia, a zarazem działa zabójczo na różne drobnoustroje, powodujące choroby przewodu pokarmowego, jak tyfus, dyzenteria, cholera i inne.

Azot jest gazem bez barwy, smaku i zapachu, trochę lżejszym od powietrza. Z gęstości wynika dla azotu ciężar cząsteczkowy 28, cząsteczka azotu składa się więc z dwóch atomów. Rozpuszczalność w wodzie jest mniejsza niż tlenu (23 cm:l w litrze wody w 0°C), wskutek czego powietrze rozpuszczone jest nieco bogatsze w tlen niż atmosferyczne.

W warunkach normalnych chlor jest gazem barwy zielonkawożółtej (stąd nazwa Xopo = żółtozielony) o charakterystycznej duszącej woni, działającym silnie na błony śluzowe. Jest prawie 2,5 raza cięższy od powietrza, dlatego może być zbierany i przechowywany przez krótki czas w otwartych naczyniach na dnie, skąd powoli tylko dyfunduje ku górze. Z gęstości jego (3,22 g/1 w warunkach normalnych) wynika dla ciężaru cząsteczkowego wartość około 71, co dowodzi, że cząsteczka chloru składa się z dwóch atomów Cl2. W temperaturach bardzo wysokich (powyżej 1400°K) gęstość chloru względem powietrza stopniowo maleje, co świadczy o coraz dalej posuniętej dysocjacji cząsteczki na pojedyncze atomy: 01201— 57,8 kcal.